Rijksmuseum van Oudheden te Leiden (april 2017)

Ok, we gaan beginnen met de eerste afdeling, ik laat het zien zoals de conservator/curator de tentoonstelling heeft georganiseerd. Met de eerder opgedane kennis moet het lukken om het tentoongestelde te kunnen ‘plaatsen’.
We zijn niet de enigen, maar we kunnen alles op ons gemak bekijken.Tja, dat valt mij in elk museum op, de verlichting is ‘gedimd’, dat oogt misschien prettig, maar voor het maken van foto’s is het rampzalig. Niet elke foto is even scherp, daarvoor mijn excuses.
Om te beginnen het Knielbeeld van Raia.Dit is het grafreliëf van Ptahmose, de burgemeester van Memphis.Dit is het zitbeeld van Horemheb en zijn vrouw.De informatie betreffende de Beeldhouwkunst is slecht leesbaar, dus typ ik het gestelde over: Egyptische graven en tempels werden gebouwd voor de eeuwigheid. Ze zijn daarom vaak gebouwd van steen. Begraafplaatsen lagen meestal aan de westelijke woestijnrand, bij de ingang tot het dodenrijk aan de westelijke horizon.
Sakkara is zo’n begraafplaats in de woestijn. Hier begroeven de inwoners van de Egyptische hoofdstad Memphis hun doden. In Sakkara is meer dan 3000 jaar lang gebouwd. Er zijn veel verschillende monumenten. Bij de elitegraven werden beelden en stèles (grafstenen met opschriften en voorstellingen) geplaatst. De monumenten en objecten zijn esthetisch en prestigieus, en hadden tegelijkertijd een religieuze functie.
Bij Abydos staat de grote tempel van Osiris, god van het hiernamaals. De stad werd een bedevaartsoord waar men stèles en beelden oprichtte om zo voor altijd deel te nemen aan de rituelen, offers en processies. Ook Abydos bleef duizenden jaren in gebruik, waarin kunst- en architectuurstijlen veranderden en ook de belangstelling voor bepaalde goden.
Het informatiebordje van ‘Het graf van Osiris’ is redelijk leesbaar, dat kan ik dus plaatsen.De informatie betreffende de ‘Delen in de Processies’ is slecht leesbaar, dus typ ik het gestelde over: De verzameling stèles uit Abydos van het Rijksmuseum van Oudheden is één van de grootste ter wereld. In het Middenrijk (1980 – 1760 voor onze jaartelling) tonen de stèles vaak de dode en zijn familieleden. In het Nieuwe Rijk (1539 – 1077 voor onze jaartelling) ligt de nadruk meer op offerscènes van de familie voor de god Osiris.
Behalve stèles stonden er ook kleine kapelletjes langs de processieweg van Abydos, met daarin beelden en offertafels van privé personen. De eigenaren hoopten zo te delen in de offergaven die Osiris werden aangeboden.
Dit is de stèle van Sehetepibreanch.Dit is de stèle van Choe.Dit is nogal een zoekplaatje. Weergegeven wordt: de vangst van watervogels, het duel van bootslieden, de visvangst met een net, het maken van biezen matten, het melken en dekken van vee en een kudde zwemt een kanaal over.Hier het bekende beeld van Isis en Horus. Ik moet eens zien of ik een beter plaatje kan vinden. De analogie met Maria en Jezus is opmerkelijk.De informatie betreffende het ‘Hiernamaals’ is slecht leesbaar, dus typ ik het gestelde over: Volgens de oude Egyptenaren bleef een overledene deel van het bestaan uitmaken en kon verder leven in het hiernamaals wanneer aan drie voorwaarden werd voldaan:
– Het lichaam moest intact blijven om als rustplaats voor de ziel te dienen. Mummificatie van het lichaam en verschillende rituelen zorgden ervoor dat het lichaam niet verging.
De mummie werd begraven in een kist, in een graf en was magisch beschermd door religieuze teksten, symbolen en voorwerpen (bijvoorbeeld amuletten);
– De dode moest een rechtvaardig leven hebben geleid. De god Osiris liet namelijk alleen mensen met een schoon geweten toe tot het hiernamaals;
– De dode moest blijvend worden voorzien van voedsel en drank. Regelmatige voedsel- en drankoffers voor de doden waren daarom belangrijk. De doden namen zoveel mogelijk goederen mee in hun graven.
Wat de dode zoal nodig had, veranderde in de loop van de Egyptische geschiedenis.
Maar wedergeboorte en een goed leven na de dood bleven het doel van mummificatie en begrafenis.
Dit is de buitenkist van Petisis. De kist toont o.a. een voorstelling van het dodengericht en een ba-vogel als symbool voor het voortleven in het hiernamaals.De informatie betreffende ‘De Koning: God of Mens’ is slecht leesbaar, dus typ ik het gestelde over: De Egyptische koning was de aardse verschijning van de god Horus en de zoon van de zonnegod Re. Maar hij was ook een mens en werd meestal pas na zijn dood in zijn eigen tempel vereerd. Enkele koningen, koninginnen of prinsen werden patroonheilige van bepaalde plaatsen. De koning was de belangrijkste bemiddelaar tussen mensen en goden. Als opperpriester zorgde hij voor de tempeldiensten. Daarmee hield hij de goden tevreden en de wereldorde in stand. In de praktijk werden de tempeldiensten door priesters uitgevoerd.
Dit de stèle van Ramses II.Dit is de triade van Osiris (Osiris, Isis en Horus vormen tezamen de triade van Heliopolis).
Hier moet ik ook een beter plaatje voor zoeken.Deze informatie over Religie is leesbaar.Helaas is de informatie over de Scheppingsverhalen nauwelijks leesbaar. Ik typ de tekst over.
Scheppingsverhalen: In Egypte bestonden verschillende religieuze tradities naast elkaar.
In elke tempel verklaarden priesters het ontstaan van de wereld anders. In de tempel van Aswan geloofden zij dat de wereld geschapen was door de ramsgod Chnoem op een pottenbakkersschijf. Volgens de priesters van Heliopolis schiep de god Atoem alles uit het oerwater. Atoems zoon Sjoe (de god van lucht en licht) scheidde daarna hemel (Noet) en aarde (Geb). In Memphis schreven de priesters dat de stadsgod Ptah alles gemaakt heeft door er de naam van uit te spreken.
Hier enige uitleg over de dertig dynastieën.Na de KMA annex lunch gaan we door met de afdeling: Koninginnen van de Nijl. Ondertitel van het boek: Macht en schoonheid in het Nieuwe Rijk (1539 – 1077 voor onze jaartelling).Ik verkeerde in de veronderstelling dat de tentoonstelling zou gaan over de vrouwelijke farao’s. Daar zijn er een handvol van geweest en iedereen denkt dan meteen aan Cleopatra (69 – 30 voor onze jaartelling), maar zij was slechts een Hellenistische (Griekse) koningin van de Ptolemaeïsche dynastie. Zij telt dus niet mee.
De bekendste vrouwelijke farao was Hatsjepsoet (1479 – 1458 voor onze jaartelling).
Maar de eerste was Neferoesobek (ook wel geschreven als ‘Sobekneferoe’), aan het eind van de 12e dynastie tijdens het Middenrijk. De al genoemde Hatsjepsoet, en mogelijk Nefertiti en Tawosret de laatste farao van de 19e dynastie. Ok, de tentoonstelling gaat dus vooral over de ‘koninginnen’ (van de Nijl).
Omwille van de chronologie start ik met farao Ahmose I (1550 – 1525 voor onze jaartelling), die in 1540 huwde met Ahmose Nefertari in 1540.De koningin en de farao was het belangrijkste echtpaar in Egypte. In Egypte is de ‘emancipatie’ en nog een aantal andere zaken uitgevonden (of bedacht).
De Egyptische koningin in het Nieuwe Rijk is makkelijk te herkennen aan haar wikkeljurk. De jurk bedekt de bovenarmen en valt tot op de enkels. Nefertari en andere koninginnen dragen vaak een rode ceintuur om hun middel, waarbij de lange uiteinden van de stof losjes naar beneden tot op haar onderbenen hangen. Aan haar voeten heeft ze soms teenslippers. De koningin combineert haar jurk met een aantal accessoires zoals een brede halskraag van kralen die de schouders bedekt én armbanden, vaak ook om de bovenarmen. Verder draagt ze zo nu en dan enkelbanden. Net als ringen om haar vingers, maar die zijn meestal niet zichtbaar op reliëfs en schilderingen. Oorbellen komen daarentegen wel geregeld voor: op de afbeeldingen van Nefertari in haar graf is ze vereeuwigd met modieuze zilveren oorbellen die van de Griekse eilanden komen.
Nefertari had lang haar dat zij gevlochten droeg of met een pruik erover. Op alle afbeeldingen heeft ze een ‘gierenkap’ op haar hoofd. Die gouden hoofdbedekking heeft de vorm van een gier met uitgespreide vleugels die beschermend over de zijkanten van haar hoofd naar beneden zijn gelegd.
De gier is de manifestatie van de godin Nechbet, een van de symbolen van het koningsschap, verbonden aan het zuiden van het land. De koningin is ook vaak te zien met de ‘uraeus’ op het voorhoofd, zelfs wanneer zij de gierenkap draagt. De gier kan in dat geval de kop van een cobra krijgen of de cobra wordt toegevoegd aan weerszijden van de kop van de gier. De cobra is verbonden met de godin Wadjet van het noorden.
In het Nieuwe Rijk is de gier ook verbonden met de godin Moet van Karnak en blijkbaar wordt de vogel geassocieerd met godinnen.
Al met al is de outfit van de koningin een combinatie van modieuze kleding en verwijzingen naar godinnen (in verband met haar religieuze rol).Ahmose I werd opgevolgd door Amenhotep I (1525 – 1504 voor onze jaartelling), maar daar heb ik zeker geen beeld van aangetroffen.
Amenhotep I werd opgevolgd door Thoetmosis I (1504 – 1492 voor onze jaartelling). Kijk, dat is hem!Ter afsluiting van dit min of meer religieuze blokje nog een informatiebord met daarop weergegeven de rol van de koningin in het koningsschap.En dan kom ik nu toe aan Hatsjepsoet. Let op, het informatiepaneel betreft de vrouwelijke farao’s in het Nieuwe Rijk, de vrouwelijke farao in het Middenrijk wordt niet genoemd.In de eerste helft van de 18e dynastie is koning Thoetmosis I opgevolgd door zijn zoon Thoetmosis II, met Hatsjepsoet aan zijn zijde als Grote Koningin. Ze was ook zijn halfzus van een andere moeder. Ook was ze Godsgemalin, de vrouwelijke tegenhanger van de hogepriester van Amon-Re in Karnak. Het paar kreeg een dochter: Neferoera, maar misschien hadden ze nog een dochter die Neferoebity heette. Met zijn bijvrouw Iset kreeg Thoetmosis II de zoon die hem na zijn vroege dood zou opvolgen als Thoetmosis III. Omdat hij toen nog maar een kind was, zo’n tien jaar oud, werd Hatsjepsoet regentes. Zeven jaar regeerde ze in naam van haar stiefzoon en neef. Maar in het zevende regeringsjaar veranderde er iets. Opeens ging Hatsjepsoet de volledige titels van een koning gebruiken, de traditionele vijfdelige titulatuur. Waarom Hatsjepsoet dit deed is niet bekend, maar omdat het precies gebeurde op het moment dat Thoetmosis meerderjarig werd en daarmee gerechtigd om alleen te heersen, lijkt het er sterk op dat Hatsjepsoet aan de macht wilde blijven. Zoals bekend heeft er een paleisrevolutie plaatsgevonden, waarbij Hatsjepsoet mogelijk het leven heeft gelaten. Het graf van Hatsjepsoet bevind zich in de Vallei de Koningen, maar daar is haar mummie nooit aangetroffen. Wat er met haar lichaam is gebeurd is een raadsel. In elk geval heeft Thoetmosis III tijdens zijn regering al haar namen verwijderd van monumenten en al haar afbeeldingen vernietigd, om nog altijd duistere redenen.Thoetmosis III wordt opgevolgd door Amenhotep II, dan volgt Thoetmosis IV, daarna Amenhotep III en aansluitend Amenhotep IV. Inderdaad, dat is de farao die zijn naam veranderde in Achnaton. We kunnen hem wel beschouwen als de stichter van de eerste monotheïstische godsdienst. Hij was gehuwd met Nefertiti.Het bijschrift bij de beeltenis van Nefertiti is nagenoeg onleesbaar, daarom typ ik dat over: Dit beroemde portret van koningin Nefertiti is gevonden in Amarna, in het atelier van een beeldhouwer met de naam Thoetmosis. Het is gemaakt van kalksteen en gips en had ingelegde ogen. De kroon heeft een specifieke vorm. Alleen Nefertiti droeg deze.
De betekenis of de oorsprong daarvan is niet bekend. Het beeld diende waarschijnlijk als model voor de beeldhouwer.
Het origineel van dit portret staat in Berlijn, daar heb ik het kunnen bewonderen. Maar hier staat dus een replica, ik zie het verschil echt niet! Overigens, deze dame lijkt mij een doortastend type. Ondanks dat Nefertiti een bekende persoonlijkheid was, is er feitelijk weinig over haar bekend. Vermoedelijk was Nefertiti nog vrij jong toen ze in het huwelijk trad met prins Amenhotep en was er tenminste één van hun dochters al geboren toen hij de troon besteeg als Amenhotep IV. Uiteindelijk kreeg het echtpaar zes dochters en toen een zoon: Toetanchaton. Helaas overleed hun tweede (?) dochter Maketaton op achtjarige leeftijd en ook hun twee jongste dochters zijn al op jonge leeftijd overleden. Echnaton zelf overleed in zijn 17e regeringsjaar. Nefertiti heeft hem overleefd en naar alle waarschijnlijkheid is zij (of haar oudste dochter Meritaton) hem opgevolgd als farao. In elk geval heeft deze koningin één jaar en een maand over Egypte geheerst. Hieronder Nefertiti als farao.Daarna heeft de farao Smenchkare twee jaar geheerst waarna hij is opgevolgd door Toetanchaton (1333 – 1323 voor onze jaartelling). Zoals bekend brak hij met de religie van zijn vader en keerde hij terug naar de verering van Amon, waarbij hij zijn naam veranderde in Toetanchamon. Dankzij zijn schitterende graf dat ongeplunderd is ontdekt in het Dal der Koningen is Toetanchamon één van de bekendste farao’s geworden. Helaas is er – net als over Nefertiti – weinig met zekerheid over hem bekend.
Even iets over het Dal der Koninginnen (voor het Dal der Koningen geldt hetzelfde), niet overal was het gesteente geschikt om er een graf in uit te hakken. Het vinden van een goede locatie was een serieuze zaak. Daarna gingen 40 tot 60 man aan het hak- en breekwerk. Daarvoor gebruikten ze koperen beitels en harde steensoorten zoals dioriet.
Ik heb mij lang verbaasd hoe het mogelijk is om met relatief zacht materiaal (koper) steen los te hakken. Nu lees ik dat als koper gesmeed wordt het veel harder wordt. Kijk, zo zit dat dus.Een werkweek in Egypte bestond uit acht werkdagen. Elke werkdag bestond uit twee diensten van ongeveer vier uur. De negende en tiende dag waren rustdagen die de arbeiders doorbrachten met hun gezinnen die in een dorp (Deir el-Medina) op enige afstand woonden. De organisatie rond de bouw van een graf was behoorlijk ingewikkeld. De locatie moest worden vastgesteld, er moest een plattegrond komen en een planning van de decoratie van de wanden. De aanschaf van gereedschap en de verdeling daarvan, de benodigde voedselrantsoenen en water (lees: bier), de salarissen, de verzorging van de gezinnen in het dorp, het administratie omtrent de voortgang van het werk, de verzorging van zieken enz. enz.
Ok, ik ga weer terug naar de tentoonstelling. Eerst informatie over de stèle van Nachi.Het gaat mij vooral om de dodengoden Osiris en Anoebis. Tja, als je het mummificatieproces achter de rug had, was je er nog niet. Het belangrijkste moest nog gebeuren en dat is de ceremonie van het wegen van het hart. Toch wel het belangrijkste ogenblik in het ‘leven’ van een mummie. In deze ceremonie besloot een jury van goden of de mummie zich op aarde goed genoeg gedragen had om het eeuwige leven te verdienen.
Dit werd berekend door het gewicht van het hart van de mummie te vergelijken met dat van een veer, het symbool van de waarheid.
De jakhalsgod Anoebis voerde de ceremonie uit, en Thoth, de schrijver-god, maakte notities. Als door aardse zonden het hart te zwaar was, werd dit het monster Ammit toegeworpen, die het verslond. Maar als het hart en de Veer van de Waarheid in evenwicht waren, had de mummie de test doorstaan en zou ze eeuwig leven.Ik besluit met een opsomming van de farao’s die regeerden ná Toetanchamon. Het gaat om de farao’s Eje, Horemheb, Ramses I, Seti I, Ramses II, Merneptah, Seti II, Amenmesse, Siptah en Tawosret. De laatste was dus een vrouwelijke farao, maar over haar vind ik niets in de tentoonstelling terug.
Daarna volgen nog de farao’s Sethnacht, Ramses III t/m Ramses XI.
Hierbij het overzicht van de farao’s van het Nieuwe Rijk. Voor de volgende toets van buiten leren, dit is gewoon basiskennis!Zoals bekend eindigt daarmee het Nieuwe Rijk en gaat de Derde Tussenperiode in, gevolgd door de Natijd.
Ok, de tentoonstelling hebben we gezien, op naar huis, naar Peacocks.
Daar nuttigen we een amuse tonijn, begeleid met Merlot.Dat laat ik volgen door Eendenborst met van alles en nog wat.Prima gegeten, dames en heren van Peacocks: nog bedankt!
Literatuurlijst:
Egypte in de oudheid van R. Hamilton
Het oude Egypte, tijdperk van de Farao’s van Robert Hamilton
Het wereldrijk der Farao’s van Bob Tadema Sporry
Koninginnen van de Nijl van Olaf E. Kaper